از آنجایی که اختراع ثبات بی ارتباط با موضوع بیوتکنولوژی نمی باشد در این قسمت به طور خلاصه به بحث اختراع بیوتکنولوژی می پردازیم.
قبل از تعیین رابطه بین حقوق مالکیت معنوی و بیوتکنولوژی لازم است دررابطه با تعریف بیوتکنولوژی مطالبی گفته شود.
ارائه تعریف جامع از بیوتکنولوژی امکان پذیر نیست.
بیوتکنولوژی در مفهوم وسیع به عنوان دانش یا فن استفاده از مواد طبیعی نظیر موجودات زنده یا بخشهایی از آن برای تولید فراورده های مفید تعریف شده است به عبارت دیگر، بیوتکنولوژی عبرات است از بهره برداری تجاری از ارگانیسم ها یا اجزای آنها مثل آنزیم ها
با توجه به تعریف فوق، بیوتکنولوژی شامل ارگانیسم های زنده، مانند گیاهان، حیوانات و ارگانیسم ها و همچنین مواد بیولوژیکی غیر زنده مانند بذرها،سلولها، پلاسمیدها و … می گردد.
– لزوم حمایت از بیوتکنولوژی
همانند سایر حوزه های حمایت از تکنولوژی، در رابطه با اختراعات مربوط به بیوتکنولوژی نیز حمایت حقوقی لازم و ضروری به نظر می رسد. زیرا این اختراعات نیز ناشی از فکر انسان است و عملا نتیجه تحقیقات و ماهوی و تلاشهای مبتکرانه و سرمایه گذاری می باشد.
در واقع این حمایت حقوقی است که انگیزه شرکتها را برای تحقیقات و سرمایه گذاری در خصوص مورد افزایش می دهد.
خلاصه این که حمایت حقوقی از اختراعات بیوتکنولوژیکی نه تنها به نفع مخترعین و کارفرمایان است بلکه از این جهت که موجب ارتقا پیشرفت تکنولوژیکی است، منابع عمومی را نیز تامین می کند همچنین این اختراعات تاثیر مهمی در بخش های پزشکی، کشاورزی انرژی و محیط زیست دارد.
حمایت حقوقی از مخترعین بیوتکنولوژی با اعطای پروانه اختراع یا عناوین مشابه صورت می گیرد. با این حال مخترعین در زمینه بیوتکنولوژیکی برای کسب حمایت از اختراعاتشان مواجه با مشکلات عدیده هستند، به طوری که این قبیل مشکلات عدیده در سایر حوزه های تکنولوژیکی دیده نمی شود.
اولین چالشی که مخترعین بیوتکنولوژیکی در رابطه با اختراعشان مواجه اند این است که آیا عمل آنها یک کشف است یا اختراع. فرق است بین اکتشاف و اختراع، اکتشاف شامل پدیده های طبیعی می شود و به عنوان اختراع تلقی نمی گردد.
دویمن چالش در رابطه با مسئله افشای اختراع است، هر میکروارگانیسمی که به عنوان اختراع ثبت شود لازم است در حد کافی افشا گردد، به طوری که یک شخص ماهر بتواند، عامل ابتکاری ثبت این اختراع را درک کند.
در ماده ۲۹ تریپس براین امر تاکید شده است این ماده مقرر می دارد:
کشورهای عضو تقاضا تقاضا دارند که متقاضی ثبت اختراع، اختراع خود را به گونه ای افشا سازد که اجرای ان برای یک استاد کار ماهر به قدر کافی روشن و کامل باشد. اعضای همچنین میتوانند از متقاضی بخواهند بهترین روش پیاده کردن اختراع را در حدی توضیح دهد که در تاریخ تشکیل پرونده برای مخترع اثر روشن بوده و تا در صورت مطرح شدن تقدم، تاریخ درخواست، ملاک واقع شود.
این نوع افشاگری و توصیف گاهی اوقات در مورد میکروارگانیسم ها دشوار است. سومین چالش هم مسئله امانت گذاری است. قوانین حق اختراع آمریکا و اروپا امانت گذاشتن نمونه میکروارگانیسم را در موسسات مجاز اجباری دانسته اند. برای مثال ماده ۲۸ کنوانسیون اروپایی حق اختراع شرایط تقاضانامه ورقه اختراع مربوط به میکروارگانیسم ها را این گونه بیان می دارد:
اگر اختراعی درباره فریند میکروبیولوژیکی یا محصولی از ان باشد و این اختراع مستلزم به کارگیری میکروارگانیسمی باشد که در دسترس عموم نیست و این که نتوان آن اختراع را در تقاضانامه های ورقه اختراع شرح داد،به نحوی که امکان اجرای اختراع به وسیله یک متخصص در آن رشته نباشد، اختراع فقط می تواند به عنوان انچه د ماده ۸۳ کنوانسیون اروپایی توصیف شده مورد توجه واقع شود مشروط بر این که:
الف- کشف میگروارگانیسم ها نزد موسسه امانت دار مشخص و مورد تایید به امانت گذاشته شده باشد، آن هم نه دیرتر از تاریخ ثبت تقاضانامه.
ب- تقاضا نامه باید متضمن اطلاعات کاملی باشد که درخواست کننده در خصوص میکروارگانیسم ها داراست.
ج- موسسه امانت دار و شماره پرونده در موافقتنامه معرفی شود.
– نظام های موجود حمایت از بیوتکنولوژی
به طور کلی اختراعات بیوتکنولوژیکی از حیث حمایت تحت عنوان اختراع متفاوت با سایر اختراعات نمی باشند . بند ۱ ماده ۲۷ موافقتنامه تریپس، اختراع را در همه زمینه های تکنولوژی به شرط این که اختراع تازه و متضمن گام ابتکاری بوده و دارای کاربردصنعتی باشد قابل اعطا دانسته است.
به استناد بند ۳ ماده ۲۷ موافقتنامه تریپس، اعضا همچنین می توانند در مورد قابل ثبت بودن اختراعات استثنائات زیر را قائل شوند:
الف- روشهای تشخیصی، درمانی و جراحی برای مداوای انسان یا حیوان
ب- گیاهان و حیوانات و فرایندهای غیر بیولوژیکی و میکروبیولوژیکی برای تولید گیاهان و حیوانات البته میکروارگانیسم ها و آن دسته از فرایندهای تولید گیاهان و حیوانات که از اساس بیولوژیک هستند از امکان صدور ورقه اختراع برخوردارند.
البته بر اساس شق (ب) بند ۳ ماده ۲۷ موافقتنامه، اعضا برای حفظ گونه های نباتی از طریق ثبت یا به وسیله یک سیستم اختصاصی موثر یا ترکیبی از آنها ترتیباتی را مقرر خواهند داشت.
شورای اروپا نیز دستورالعملی در خصوص حمایت قانونی از اختراعات بیوتکنولوژی دارد.
هدف اصلی از این دستور العمل این است که مجموعه قوانینی به وجود آورد که بر اساس آن اختراعات بیوتکنولوژیکی همانند سایر اختراعات مشمول حمایت ورقه اختراع در همه کشورهای عضو اتحادیه شود.
متعاقبا این دستورالعمل در ژوئیه ۱۹۹۸ به عنوان دستورالعمل شورای اروپا در مورد حمایت قانونی از اختراعات بیوتکنولوژیکی تصویب شد.
این دستورالعمل شورای اروپایی در بند ۱ ماده ۱ بیان می دارد:
کشورای عضو باید در قوانین ملی حق اختراعشان را از اختراعات بیوتکنولوژی حمایت کنند در صورت لزوم انها باید در قانون ملی اختراعشان شرایط این دستورالعمل را اضافه کنند.
بند ۱ ماده ۳ دستورالعمل نیز مقرر می دارد:
اختراعاتی جدید و شامل یک مرحله ابتکاری هستند و قابلیت کاربرد صنعتی دارند باید مشمول صدور ورقه اختراع باشند حتی اگر مربوط به محصولی شامل ماده بیولوژیکی باشند یا فرایندی باشند که به یاری آن ماده ای تولید، پردازش یا به کار گرفته شود.
همچنین این دستورالعمل توجه خاصی به جنبه های اخلاقی ثبت اختراع حیات دارد. این دستورالعمل ثبت اختراع راجع به بدن انسان و اجزای اصلی آن از حیث وضعی و مکان را بدون استفاده استثنا رد می کند. در بند ۱ ماده ۵ دستورالعمل آمده است.
به عنوان موضوع اساسی نه بدن انسان در مراحل گوناگون شکل گیری و رشدش و نه کشف ساده یکی از اجزای اصلیش، از جمله ترادف با ترادف جزئی یک ژن، نمی تواند به عنوان اختراعات قابل صدور ورقه اختراع ثبت شود.
همانطور که قبلا گفتیم که یک قسمت از اختراعات بیوتکنولوژی اختراعات در رابطه با میکروارگانیسم ها است که از حیث افشا و توصیف دارای مشکلات خاصی هستند.
برای غلبه بر مشکلات افشا در رابطه با اختراعات میکروارگانیسم ها به شیوه ای موثر موافقت نامه ویژه ای تحت عنوان معاهده بوداپست در سال ۱۹۸۰ میلادی لازم الاجرا گردید.
این موافقتنامه مقررات و قوانین ویژه ای در رابطه با موسسات امانت گذاری میکروارگانیسم ها که در قلمرو کشورهای طرف قرارداد مستقرند، پیش بینی و وضع کرده است.
در خاتمه این قسمت این نکته را قابل ذکر است که بعضی از صاحبنظران اعمال نظام ثبت اختراع در حوزه فناوری زیستی را مناسب ندانسته و معتقدند که رویکرد اساسی نظام ثبت اختراع، اعطای حقوق انحصاری، به اشخاص است بنابراین با یک بار ثبت یک اختراع فن آوری زیستی عملا این منبع بیولوژیک به یک ابزار انحصاری در دست دارنده آن تبدیل خواهد شد. هر گونه بهره برداری بعدی از این منبع باید صرفا با کسب پروانه های لازم صاحبنظران این حقوق انجام شود… از سوی دیگر برخی از اصول پذیرفته شده بین المللی نظیر اصل لزوم اعلام رضایت قبلی کشورهای تامین کننده منابع ژنتیک، با اعمال این نظام مورد تجاوز قرار خواهد گرفت. زیرا بعد از ۲۰ سال اختراع به حوزه عمومی منتقل شده و بر اساس معاهداتی نظیر معاهده همکاری ثبت اختراع هر شخصی در جامعه جهانی می تواند اختراع جدیدی را بر اساس آن ثبت نماید بدون این که نیازی به اخذ رضایت از کشور مبدا باشد. همچنین لزوم افشای اطلاعات در مورد اختراع هایی که در عرصه فناوری زیستی ادعا می شود در عمل قابل اعمال نخواهد بود. نتیجه قطعی اعمال این نظام حمایتی در عرصه فناوری زیستی پذیرش مفهوم امکان بی توجهی به حق حاکمیت ملت ها بر منابع و ثروت هایشان می باشد.